Viranşehir Tarihçesi
VİRANŞEHİR’İN TARİHÇESİ
(Roma Devrinde Antoniopolis, Urfa Haçlı Döneminde Kostantina ve Sonradan Tille, Telia)
Viranşehir, Kuzey Mezopotamya’nın çok verimli ve parlak arazileri üzerinde yer almıştır. İlçenin tarihi her ne kadar M.Ö. 2500-3000 yıllarına kadar inmekteyse de Karacadağ’ın inbik inbik süzülen sularının ihya ettiği arazi ve çok münbit ovaları dikkate alındığında, bu tarihin, ilk insanların tarihine kadar uzanacağı mantık ve düşüncesiyle karşılaşırız.
İlçe bu avantajlarla zaman zaman tarım, ziraat ve ticaret merkezi olmuş, hatta başkent olma liyakatini bile kazanmıştır.
Ama bu avantajların bir de dezavantaj veçhesi vardır ki, bu da Yunus Emre’nin tabiriyle bir “süslü gelin” olması...
Bu “süslü gelin” olma çekiciliğinden olacak ki ilçe, tarihinin ilk safhasında Sümerler’e vatan olur. Hititler, dayanamaz, tekrar burayı işgal ederler. Ardından Suriye Ermenileri, Romalılar, İranlılar ve Araplar da bu cazibeye kapılır bu “süslü gelin”i geçici zaman aralıklarıyla sahiplenirler.
1516 yılında Osmanlı hakimiyetine girinceye kadar, Viranşehir üzerinde yine birçok milletin istila ve hakimiyeti görülür: Abbasiler, Selçuklular, Moğollar, Araplar tekrar İranlılar ve Artuklular...
Hz. Eyyûb (a.s) ile aile efradının ve Hz. Elyesa’ (a.s) peygamberin bizzat mübarek naaşlarının bulunduğu türbeleri, Eyyûbnebi Beldesi’nde (Karye-i Eyyûb-Eyyûbnebi Köyü) misafir eden ilçe, zaman zaman komşu iller Diyarbakır ve Mardin’e de mutasarrıflık yapmıştır.
Uzun bir süre ilçe statüsünde kalan Viranşehir, kısa bir süre nahiye olduysa da, 1908 yılında tekrar kaymakamlığa dönüştürülmüştür. İlçe 1924 yılından beri Şanlıurfa’ya bağlı bulunmaktadır.
Viranşehir, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, E-90 Karayolu üzerinde çok verimli ovaları bulunan, Şanlıurfa’ya bağlı bir ilçedir. Kuzeyde sönmüş durumda olan Karacadağ, doğuda Mardin ili, batıda Şanlıurfa ili güneyde Suriye sınırlarına komşu olan Ceylanpınar ilçesi ile çevrilidir.
İlçenin çok münbit olan arazisi (köyler dahil) 1.843.1 69 dönümlüktür. Nüfusu 164.297’dir. Rakımı ise 620 metredir. İlçenin nüfusu, komşu il ve ilçelerden gelen (mantık dışı) göçlerle, her gün biraz daha artmaktadır. 2000 yılı nüfus sayımına göre ilçenin nüfusu 125.000.000 olarak tespit edilmiştir.
Osmanlı arşivinde ise Viranşehir şöyle anlatılmaktadır:
“Eski bir Hitit şehri olarak M.Ö. 2750 yılından itibaren varlığını göstermiştir. Tarihî ipek yolunun üstünde olması ve çok verimli ovalara sahip bulunması, bu şehrin ticaret ve tarım alanında Yukarı Mezopotamya’nın önemli bir şehri olmasını sağlamıştır. Daha sonra ünlü Lidya Kralı Krezüs’ün yönetiminde kalmıştır. M.Ö. XV. Yüzyılda yeniden Hitit Federasyonu’na dahil edildi. Bu arada Arzana adlı bir beyliğe de hükümet merkezliği yapan Viranşehir, M.Ö. 1115 yılında Asurlular’ın, M.Ö. 885 yılında ise Hititler’in saldırısına uğradı ve Hititler’e, bir ara Büyük İskender’in generallerinden Selevkos’a bağlandı.
Selevkoslar’ın yönetimine isyan eden halk, Suriye Ermenilerine bağlanmış ve M.Ö. 163 yılında Romalılar tarafından ele geçirilmiştir. 622 yılına kadar Roma-İran arasında el değiş tiren Viranşehir, Arap ordularınca ele geçirildi.660 yılından, 873 yılına kadar Hamdaniler’e bağlı olarak Mardin’e bağlandı. 894 yılında Muttezit tarafından Abbasiler’e, Melik Şah zamanında Selçuklu Devleti’ne bağlanan şehir, zaman zaman Bizans, Selçuklu, Arap, İran ve Artuklular arasında el değiştirdi. 1030 yılında yeniden Bizans’ın eline geçtiyse de 1071 yılında Selçukluların, 1108 yılında Mardin Artukluları’nın eline geçmiş, 1202 yılından sonra ise Musul Atabeyi Nureddin Zengi tarafından fethedilmiştir.
Viranşehir, tarihindeki en büyük yıkıma, Hülagü tarafından 1258 yılında uğradı. 1367 yılında ise yeniden Mardin Artuklular’ına bağlanan şehir, 1400 yılında Timur tarafından istila edilerek yağmalandı. Daha sonra, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Arap ve İranlılar arasında el değiştirdi. 1516 yılında Yavuz Sultan Selim devrinde Osmanlı egemenliğine kavuştu.
Şehir, Kanuni Sultan Süleyman devrinde, 1535 yılında Diyarbekir’e bağlandı ve mutasarrıflık olarak yönetildi. IV. Murad’ın Irakeyn seferini yaptığı sırada buradan geçerken gördüğü rüyada Eyyûb Peygamber’in mezarını bulmasını istemesi üzerine, padişah tarafından Eyyûb Peygamber’in mezarı bulduruldu.
Urfa’nın en eski ilçelerinden biri olan Viranşehir, zaman zaman Mardin’e ve Urfa’ya elçilik yapmıştır. Tarihin -birçok dönemlerinde istilalara uğrayıp, yakılıp yıkıldığı için şehire harap anlamına gelen “viran” kelimesi eklenerek “Viranşehir” adını almıştır. Uzun bir süre Urfa’nın en eski ilçelerinden biri olan Viranşehir, zaman zaman Mardin’e ve Urfa’ya elçilik yapmıştır. Tarihin -birçok dönemlerinde istilalara uğrayıp, yakılıp yıkıldığı için şehire harap anlamına gelen “viran” kelimesi eklenerek “Viranşehir” adını almıştır. Uzun bir süre kaza olan Viranşehir, bir ara nahiye olduysa da, 1908 yılında kaymakamlık haline getirilmiş, 1924 yılında Urfa’ya bağlı bir ilçe olmuştur.
